Δήμος Πωγωνίου

Ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου βρίσκεται στο κέντρο του Δελβινακίου. Χρονολογείται στο 1620, ενώ το 1812 έγινε επέκταση του. Στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν αξιόλογες τοιχογραφίες, οι οποίες ανα­καλύφθηκαν πρόσφατα και χρονολογούνται από το 1646. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο (1850) είναι δείγμα μονα­δικής τέχνης.
Στο εσωτερικό του ναού φυλάσσονται αξιόλογες φορητές εικόνες που χρονολογούνται στο 1620, ιερά ευαγγέλια -το παλαιότερο ανάγεται στο 1645- και ιερά σκεύη άλλων εκκλησιών και μοναστηριών της ευρύ­τερης περιοχής του Πωγωνίου.


Στο κέντρο του οικισμού βρίσκεται ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου. Είναι μεγάλη τρίκλιτη βασι­λική με ευρύχωρο υπερυψωμένο γυναικωνίτη. Ο ναός στεγάζεται εσωτερικά με θόλους και καλύπτεται με σχιστόπλακα. Δίθινη κτητορική επιγραφή πάνω από την κύρια είσοδο, στη νότια πλευρά, μας πληροφορεί ότι ο ναός χτίστηκε το 1791. Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο, αλλά δυστυχώς οι τοιχογραφίες του καλύφθηκαν με ασβεστόχωμα, εκτός από το ανώτερο τμήμα της αψίδας (Αγία Τριάδα) και το κεντρικό φουρνικό (Παντοκράτορας). Στο ιερό, στον κυρίως ναό και στο νάρθηκα, υπάρχουν αρκετές εικόνες, πολ­λές από τις οποίες προέρχονται από ξωκλήσια, ναούς και μονές της περιοχής

Δεξιά από το δρόμο που οδηγεί από τη Βήσσανη στα Φραστανά, και μέσα σε δάσος, βρίσκεται η μονή Άβελ που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Πήρε το όνομα της από κάποιο γαιοκτήμονα Άβελη που χρηματοδότησε την ανέγερση της. Ο ναός ανήκει στον αγιορείτικο τύπο με νάρθηκα, και στη ΝΔ. γωνία του βρίσκεται το κωδωνοστάσιο. Τη μοναδική πληροφορία για τη χρονολόγηση του μνημείου την παρέχει η κτητορική επιγραφή σύμφωνα με την οποία ο ναός χτίστηκε και ιστορήθηκε το 1770. Οι αγιο­γραφίες διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση. Η αγιογράφηση είναι έργο των Χιοναδιτών ζωγράφων Κωνσταντίνου και Μιχαήλ του Μιχαήλ. Τον εσωτερικό διάκοσμο του ναού έρχεται να συμπληρώσει το τέμπλο από επιχρυσωμένο ξύλο καρυδιάς, το οποίο μοιάζει με το τέμπλο του Αγίου Νικολάου της Βήσσανης, και πιστεύεται ότι έγινε από τους ίδιους τεχνίτες. Η ομοιότητα αυτή οδηγεί επίσης στο συμπέ­ρασμα ότι προγενέστερα υπήρχε άλλο τέμπλο, κατασκευασμένο πιθανόν ταυτόχρονα με την αγιογράφηση, το οποίο για κάποιον λόγο αντικαταστάθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο περίβολος της μονής έχει σημεία οχύρωσης.

Στις θέσεις Παλιούρια και Πλάσι Παλαιόπυργου ανακαλύφθηκαν δύο συνοικισμοί της πρώιμης εποχής του σιδήρου με τα νεκροταφεία τους. Βρίσκονται στη δεξιά όχθη του ποταμού Γορμού σε απόσταση 3 χλμ. από τη θέση Γκλάβα.

Το νεκροταφείο στη θέση Γκλάβα της Κάτω Μερόπης ανακαλύφηκε το 1983 και ανασκάφηκε σταδιακά μέχρι το 1991, χωρίς ακόμα να έχει ολοκληρωθεί η έρευνα του. Ανήκει στο ευρύτερο σύνολο μιας σειράς οικισμών και νεκροταφείων τύμβων που εντοπίστηκαν σε όλο το μήκος της κοι­λάδας η οποία σχηματίζεται μεταξύ του όρους Μερόπη και του βουνού Κουτσόκρανο, και διασχί­ζεται από τον ποταμό Γορμό. Από τα ευρήματα των τάφων προκύπτει ότι οι οικισμοί κατοικήθηκαν από το τέλος της ύστερης εποχής του χαλκού μέχρι και τους ελληνιστικούς χρόνους, παρουσίασαν όμως ιδιαίτερη ανάπτυξη κατά την πρώιμη εποχή του σιδήρου. Μεταξύ των ευρημάτων ξεχωρίζουν τα πήλινα και χάλκινα αγγεία, τα χρυσά και ασημένια κοσμήματα, ενώ εκπλήσσει η πληθώρα των σιδερένιων όπλων, απαραίτητων για την άμυνα των κατοίκων, την προιπασία τα>ν κοπαδιών και για της ανάγκες της καθημερινής ζωής. Τα ευρήματα των ανασκαφών φυλάσσονται οτο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων.

Στην κοιλάδα του Δρίνου, στην περιοχή του Δημοτικού Διαμερίσματος Κτισμάτων και στην θέση "Μαγούλα", έχουν ανευρεθεί αρχαίοι τάφοι αγνώστου χρονολογικής τοποθέτησης. Στην περιοχή αυτή ο Ν. Hammond τοποθετεί την πόλη Ατιντάνια της αρχαίας Ηπείρου. Οι κάτοικοι της περιοχής αναφέρονται από τον Θουκυδίδη ως σύμμαχοι των Μολοσσών, και στη συνέχεια των Ρωμαίων.

Στο βορειότερο άκρο του λόφου όπου εκτείνονται τα σύγχρονα Κτίσματα και πίσω από το δημοτικό σχολείο υπάρχουν ίχνη αρχαίων θεμελίων. Στην περιοχή όπου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Νικολάου υπάρχει οχυρωμένη ακρόπολη. Στη βόρεια πλευρά της ακρόπολης ανακαλύφθη­καν τα θεμέλια μεγάλου ελληνιστικού οικοδομήματος, το οποίο ακολουθεί τον τύπο των μεγάλων ελληνιστικών οικιών. Τα λείψανα του αρχαίου κάστρου και τα ερείπια των άλλων κτισμάτων βοη­θούν τον επισκέπτη να προσεγγίσει τον αρχαίο πολιτισμό της περιοχής.



Η μουσικοχορευτική παράδοση του Πωγωνίου είναι πλούσια κι έχει τη δική της ιδιομορφία, που οφείλεται σε ιστορικούς, κλιματολογικούς, ανθρωπολογικούς, κοινωνιολογικούς και άλλους παράγοντες.
Το πολυφωνικό τραγούδισμα "a capella" είναι παράδοση με αρχαίες ρίζες. Έχει ομαδικό και φωνητικό χαρακτήρα και στηρίζεται στις ανημίτονες πεντατονικές μουσικές κλίμακες. Το πολυφω­νικό τραγούδι αποτελείται από δύο, τρεις και τέσσερις φωνές (παρτής - γυριστής - κλώστης ή ρίχτης, που σολάρουν, και ομαδικό ισοκράτημα). Παρόλο που το πολυφωνικό τραγούδισμα συρρι­κνώνεται, ακόμα και σήμερα δρουν πολυφωνικά σχήματα με πρωτότυπες μελωδίες και εξαιρετική μουσική συνήχηση (Κτίσματα - Πωγωνιανή - Παρακάλαμος κ.α.).
Η κομπανία (ζυγιά) είναι το μικρό μουσικό σύνολο που αρχίζει την καλλιτεχνική πορεία του από τα μισά του εικοστού αιώνα, και γίνεται η σημαντικότερη έκφραση στην οργανική μουσική της περιοχής, όπως και σε πολλές άλλες περιοχές της χώρας. Αποτελείται από το κλαρίνο, το βιολί, το λαούτο και το ντέφι. Συνήθως συμμετέχει και τραγουδιστής. Εκτός από τη συνοδεία των τραγου­διών (μονοφωνικά, ομοφωνικά, πολυφωνικά) και των χορών, ερμηνεύει αυθεντικά τα μοιρολόγια και τους σκάρους που είναι πολυφωνικές λαϊκές φόρμες βασιζόμενες στον αυτοσχεδιασμό και στις παραλλαγές παραδοσιακού ύφους. Είναι γνωστές σε όλη την Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό, οι κομπανίες, από γενιά σε γενιά, των Μπατζαίων, των Νταλιαίων, των Χαρισιάδων, των Χαλκιάδων κ.ά.
Οι χοροί εκφράζουν πολλές πλευρές της ΐ|Λΐχής των Πωγωνήσιων. Οι τραγουδιστοί χοροί είναι πιο αρχαίοι. Χορεύονται από τα δύο φύλα ξεχωριστά ή μαζί, με μεγαλοπρεπές βήμα και πρωτότυ­πο τραγούδισμα, κυρίως ομοφωνικό. Στον χώρο και στον χρόνο πολλοί από αυτούς εξελίχθηκαν σε χορούς τραγουδιστούς με συνοδεία μουσικών οργάνων. Οι περισσότεροι χοροί συνοδεύονται από κομπανία, όπου τα χορευτικά τραγούδια αναπτύσσονται με οργανικές παραλλαγές ή όλος ο χορός βασίζεται σε αυθεντικές οργανικές μελωδίες. Όλοι οι χοροί εξελίσσονται πιο πολύ με απλά διμε­ρή ή τριμερή μουσικά μέτρα, σπανίως με μικτά. Οι χοροί είναι πάντα κυκλικοί και με πλούσιο χορο-γραφικό περιεχόμενο. Οι χορεχπικές κινήσεις γίνονται πιο όμορφες χάρη στην ποικιλία των παραδοσιακών στολών. Οι πιο γνωστοί είναι οι χοροί "Στα δύο" και "Στα τρία" (βήματα). Έτσι ο διάο "Πωγωνήσιος" έχει ξεπεράσει από καιρό όχι μόνο τα σύνορα της περιοχής, αλλά και της Ελλάδας

Τα φαγητά που προσφέρονται, στο Πωγώνι βασίζονται σε παραδοσιακές συνταγές. Οι πίτες όπως η κασιόπιτα (πίτα με τυρί αλεύρι και λάδι, η οποία παρασκευάζεται σε ειδική συσκευή που ονομάζεται "κερκέλο"), η κουρκουτόπιτα (πίτα από αλέυρι σιταριού ή καλαμποκιού), η τσουκνιδό-πιτα, η χορτόπιτα, η τυρόπιτα, η μπατσαριά (είδος πίτας με χόρτα), η κρεατόπιτα και η κοτόπιτα, ξεχωρίζουν λόγω των αγνών υλικών που χρησιμοποιούνται και τα οποία ενώνονται σε γευστικά σύνολα αρμονικά δεμένα μεταξύ τους. Όσοι αγαπούν το κρέας, έχουν έρθει σίγουρα στο σωστό μέρος αφού θα βρουν αγριογούρουνο, πρόβειο γιαχνί, γίδα βραστή, αρνί και κατσίκι γάστρας. Συνεχίζοντας την αναζήτηση παραδοσιακών γεύσεων στο Πωγώνι θα συναντήσουμε το "σιλιροτύ-ρι", τοπικό είδος τυριού σπάνια το συναντάμε στην αγορά) καθώς και την κεφαλογραβιέρα, το κεφαλοτύρι, τη φέτα, τη μυζήθρα και το βούτυρο που παράγονται στα τοπικά τυροκομεία. Από τα ποτά να αναφέρουμε το εξαιρετικής ποιότητας  τοπικό τσίπουρο και το αγνό κρασί, και από τα προϊόντα της φύσης το μέλι. Πολλά είναι τα τοπικά γλυκίσματα που μπορούμε να γευτούμε όπως τα σουμπέκια («καρύδια με μουσταλευριά), τις δίπλες (παραδοσιακό γλυκό με φύλλο, καρύδια και σιρόπι), το "ταραπάσο" (γίνεται από αλεύρι και βούτυρο και σερβίρε­ται με ζάχαρη) και τη μουσταλευριά. Μην παραλείψετε να προμηθευτείτε τέλος, χειροποίητες χυλοπίτες και βεβαίως, τραχανά. Το Πωγώνι υπόσχεται γευστικές απολαύσεις άξιες των προσδοκιών και του πιο απαιτητικού επισκέπτη. Ένα ταξίδι με εικόνες, χρώματα, μυρωδιές και γεύσεις...

Στα περισσότερα χωριά της περιοχής, που το καθένα ίσως έχει τη δική του ζωή και ιστορία, φορού Πωγο)νή(7ΐα φορεσιά ενώ στα υπόλοιπα οι φορεσιές είναι επηρεασμένες περισσότερο ή λιγότερο an φορεσιές των γύρω περιοχών όπως των Ζαγοροχωρΐων και των Κουρέντων. Στο ένδυμα της περι κυριαρχεί το άσπρο χρώμα του υφαντού με το οποίο ράβονταν γυναικεία και ανδρικά ενδύματα, και είναι το πιο έντονο χαρακτηριστικό της γνώρισμα.

Σε όλες τις ηλικίες οι γυναίκες, οι νέες, οι γριές, ακόμα και οι χήρες φορούσαν την ίδια κάτα φορεσιά με λίγες διαφορές στα κομμάτια. Εκεί που υπάρχει απίστευτη ποικιλία είναι τα ονόματα α των κομματιών : το σεγιάκι (άσπρο, σκέτο για τις κοπέλες), το καθημερινό σιγκούνι, ο αλαντζάς ή νκ μάς ή το πεσιλί της νύφης, τα επιμάνικα ή προμάνικα ή μανικουτή σιγκούνα ή η κλαδευτή, το ζωνο σαγιακοποδιά, η ζώνη, η φλοκάτα ή κάπα, τα μαντίλια της μέσης ή της νύφης, οι κάλτσες, τα προπόδι τσαρούχια, τα μαρκούπια, οι κουντούρες. Ο καθημερινός και γιορτινός κεφαλόδεσμος λέγεται φακι ομπόλια. Τον νυφικό κεφαλόδεσμο, τη στολή ή το στόλο αποτελούν: το μεταξαπό μαντίλι ή το κόκκινο οι μέρτζες, τα τσουλούφια, η σάλπα, το μπαρμπούλι. Τον συμπληρώνουν τα πλούσια κοσμήματα: ο σι ή η κορόνα, τα σκουλαρίκια, τα φινίκια, οι φλιοραρμάθες. Τα κοσμήματα της φορεσιάς είναι τα κου τα τσαπράκια ή οι ζάβες, το μεγάλο κιμέρι, οι τραχηλιές, τα μπελετζίκια, τα δαχτυλίδια.

Τα τελευταία χρόνια έχει δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στη διοργά­νωση μιας διεθνούς συνάντησης πολυφωνικού τραγουδιού, που απο­τελεί πλέον το σημαντικότερο γεγονός για την περιοχή. Η συνάντη­ση αυτή διοργανώνεται από το 1999 στο Δελβινάκι, το πρώτο δεκαή­μερο του Αυγούστου. Τα θέμιατα των συναντήσεων ποικίλλουν Από χρόνο σε χρόνο. Άλλοτε το θέμα είναι η πολυφωνία όπως απαντάται στην Ελλάδα και στην Αλβανία, με ελληνόφωνα, βλαχόφωνα και αλβανόφωνα σχήματα και άλλοτε το αντάμωμα.των ελληνόφωνων γερόντων του Κοριλιάνο, από την Grecia Salentina, της κάτω Ιταλίας. Ο σκοπός είναι όμως πάντα ένας: να διατηρηθεί ζωντανή η παράδοση του πολυφωνικού τραγουδιού.