Δήμος Πωγωνίου

Από την κεντρική πλατεία των Κουκλιών, σε απόσταση 30 λεπτών με τα πόδια από δύσβατο δρόμο σε μια πευκόφυτη πλαγιά βρίσκεται το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου που καθώς λέγεται, σε μια υπόγεια αίθουσά του λειτουργούσε κρυφό σχολειό. Στην είσοδό του καθολικού ζωγραφισμένος ο Αϊ-Νικόλας, η Παναγιά η Βρεφοκρατούσα κι ο Χριστός. Απ΄ την άλλοτε Μονή του Αγ. Νικολάου μετοχίου εκείνης της Μέγγουλης Πωγωνίου σώζεται μόνο το καθολικό. Η κατάγραφη μικρή Βασιλική είναι αξιολογότατη για την παλαιότητά της, την αρχιτεκτονική και την ιστόρηση της.

Διαβάζουμε την ανορθόγραφη, υπέρθυρη επιγραφή: «ανηγέρθη και ανιστορήθει ούτος ο θείος ναός και πάνσεπτος του εν αγίοις πατρός ημών Νικολάου αρχιεπισκόπου και ιερατεύοντος του κυρίου Νικόδημου και δια συνδρομής υπό τον πατέρων Ζωσιμά και Αγαπίου και Ζαχαρίου ιερομοναχών και των λοιπών πατέρων και ιστοριογράφος Κων/νος από χωριό Θεοτόκο έτει 1756». Πολλές διηγήσεις για περιστατικά που συνέβησαν μας μαρτυρούν πως για τους ντόπιους ο Άγιος Νικόλαος Κουκλιών ήταν θαυματουργός.

Στον Καταρράκτη βρίσκεται το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, χτισμένο το 1549, όπως το αναφέρει και η επιγραφή πάνω από την είσοδό του. Το εκκλησάκι χτίστηκε πάνω στην σπηλιά που βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας. Το εσωτερικό της Αγίας Παρασκευής μας δημιουργεί ξεχωριστά συναισθήματα. Τα Φωτοστέφανα των αγίων είναι ανάγλυφα. Οι αγιογραφίες είναι πολύ καλής τέχνης και διατηρούν παρά την καπνίλα που «κάθισε» πάνω τους στους αιώνες (τελευταία και κάηκε), κάτι από την εκφραστικότητα και την πρώτη λάμψη των χρωμάτων τους.

Δίπλα σ’ έναν ξερόλλακο εκεί που σχηματίζεται μια πτυχή της Ψηλοτέρας, ανακαλύπτουμε την εκκλησία του Αϊ Σωτήρα κρυμμένη, σχεδόν αόρατη από τον δρόμο. Πολλά από τα εκκλησάκια της Πογδόριανης βρίσκονται εδώ στην Παϊδονιά. Όπως μας λέει ο Τσιγαράς την εποχή της ακμή της η Πογδόριανη είχε 40 εκκλησίες την ίδια περίπου εποχή, που κατά τον Κουβαρά, η πόλη των Ιωαννίνων, είχε 30 εκκλησίες. Ο συνοικισμός αυτός της Ρεπετίστης σήμερα είναι ένα μουσείο παλιών εκκλησιών.

Το μοναστήρι του Αϊ-Λιά βρίσκεται σε μια βραχώδη περιοχή του όρους Κασιδιάρη, που ονομάζεται Ψηλοτέρα. Για να φτάσει κανείς εκεί σκαρφαλώνει από ένα παλιό μονοπάτι που ξεκινά κοντά στον Πύργο του Μελά και φτάνοντας στην αυλόπορτα του μοναστηριού μετά από 20 λεπτά πεζοπορία, φαίνονται πελώρια τείχη να περιβάλουν το καθολικό σε έκταση περίπου δυόμισι στρεμμάτων, γεμάτη δέντρα. Κλεισμένη γύρω-γύρω η περιοχή θυμίζει απόρθητο φρούριο με μεγάλους τοίχους, αλλού όρθιους κι αλλού πεσμένους.

Είναι πολύ πιθανό το Μοναστήρι του Αϊ-Λιά να το έχτισε η ιστορική οικογένεια Μελά- πρόγονοι του Παύλου Μελά- όπως γράφει ο Λέων Μελάς, την ίδια εποχή που χτίστηκε και ο πύργος της ένδοξης οικογένειας, πριν το 17^ο αιώνα, διότι αρχές αυτού, οι Μελάδες επειδή αρνήθηκαν να εξισλαμισθούν έχασαν την περιουσία τους.

Ως το 1874 ο Αϊ-Λιά ήταν αυτόνομο Μοναστήρι με δική του μεγάλη περιουσία και πολλά γιδοπρόβατα. Λένε οι παλιοί, ότι τα γιδοπρόβατα τα άρμεγαν στην κορυφή της Ψηλοτέρας και ότι από εκεί το γάλα κατέβαινε στο Μοναστήρι με σωλήνες, «το σούγιαλο».

Από το 1874 και εξής το μοναστήρι του Αϊ-Λιά ήταν μετόχι του μεγάλου μοναστηριού του Σώσινου, γι΄ αυτό και το δίστιχο: ο Αι-Λιάς το Μοναστήρι έχει το Σώσινο νοικοκύρη.

Αφήνουμε το ιερό  βουνό του Σώσινου με τους είκοσι τρεις και πλέον αιώνες ιστορίας και διαβαίνουμε απέναντι στο ανατολικό μέρος του όρους Κασιδιάρη, βορειοδυτικά των τοποθεσιών που οι ντόπιοι ονομάζουν Μπούρλογκου κοντά στα Σιάδια., έπειτα από ένα στριφτό ανηφορικό δρόμο φτάνουμε στο μικρό μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου που συναντούμε μόνο το καθολικό του. Ίσως και να είναι ο παλιότερος ναός της περιοχής χτισμένος τα ύστερο-Βυζαντινά χρόνια. Μπαίνοντας στο εσωτερικό του βλέπουμε με ευχάριστη έκπληξη ότι διατηρεί την αρχική φυσιογνωμία του, όπως μας είχαν διηγηθεί οι ντόπιοι, με ελάχιστες παρεμβάσεις.

Διαβάζοντας την επιγραφή που βρίσκεται στην δυτική πλευρά του ναού μαθαίνουμε ότι ο ναός λειτούργησε σαν μικρό μοναστήρι, η ανέγερση αναφέρεται σε δεύτερο κτίριο εφόσον το πρώτο προϋπήρχε και η εικονογράφηση του έγινε το 1668. Για την ανέγερση εργάσθηκαν ο Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης, η ίδια η μονή του Αγίου Αθανασίου, ο επίτροπος και ο Ηγούμενος Δανιήλ του Σώσινου. Στην έκταση του ενός στρέμματος το καθολικό είναι χτισμένο στο κέντρο και εξωτερικά μέσα στα χαλάσματα, ανακαλύπτουμε μικρά τμήματα του άλλοτε χαγιατιού και του κτίσματος του Αγίου Αθανασίου που είχε και κελιά.

Απέναντι απ΄ το ιερό βλέπουμε ένα τυφλό δωμάτιο. Δεν έχει ούτε παράθυρα ούτε εξωτερική θύρα. Η είσοδος σ’ αυτό που γίνεται μέσα από τα στασίδια της δυτικής πλευράς, ήταν μυστική και όπως λένε το δωμάτιο ήταν κρυφό σχολειό.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
•  

Σε μια στρατηγική θέση που ελέγχει όλα τα περάσματα, λίγο πριν την είσοδο του Άνω Παρακαλάμου, βρίσκεται ο Ιερός Λόφος Σώσινο καθώς και η Μονή Σωσίνου (1598), που είναι αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, κρυμμένη μέσα σε πυκνή βλάστηση. Η θέα προς την κοιλάδα του Καλαμά και τις διαδοχικές οροσειρές στο βάθος είναι υποβλητική.

Στα χρόνια του δεσποτάτου της Ηπείρου, πολύ πιθανό στα ερείπια αρχαίου θεάτρου, χτίστηκε το μοναστήρι του Σώσινου από κάποιον που το όνομα του ήταν Σώσινος. Ο Ηγεμόνας της Βλαχιάς Νιάγος Βοεβόδας λίγο αργότερα, τον 16^ο αιώνα καθιέρωσε τακτική επιχορήγηση για το Σώσινο. Έπειτα το μοναστήρι καταστράφηκε.

Το 1598 πάνω στα χαλάσματα, ο άρχοντας Ιωάννης Σιμωτάς έχτισε νέο μοναστήρι και το πλούτισε με κάθε είδους έπιπλα, σκεύη και βιβλία, καθώς και με κοπάδια, καταστήματα, και πολλά κτήματα. Για να είναι ανεξάρτητο το μοναστήρι του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου «το Σώσινο», ο Σιμωτάς το ανέδειξε «Πατριαρχικό Σταυροπήγιο», όταν κτιζόταν ένα τέτοιο μοναστήρι, στελνόταν από το πατριαρχείο σταυρός, τον οποίον «έμπηγαν» στα θεμέλια.

Η ανεξαρτησία της μονής σφραγίσθηκε με το πρώτο «Σιγίλιο», το επίσημο πατριαρχικό και συνοδευτικό έγγραφο, γραμμένο σε περγαμηνή υπογεγραμμένο από τον Πατριάρχη και τα μέλη της Ιεράς Συνόδου του Πατριαρχείου, σφραγισμένο με μολύβδινη «βούλα», που κατά την τουρκοκρατία είχε ισχύ διατάγματος. Κατάφερε δε ο Άρχοντας, το πρώτο «Σιγίλιο» του μοναστηριού να το προσυπογράψει ο τότε Επίσκοπος Βελλάς Μαννασής, ώστε να μην μπορεί να αμφισβητεί κανείς την αυτονομία του. Ο ηγούμενος του μοναστηριού διοικούσε και εξουσίαζε τη χώρα Πογδόριανη που ονομάζονταν Εξαρχία Πογδόριανης ή Εξαρχία Σωσίνου, η οποία βρίσκεται μέσα στα όρια του μοναστηριού.

Χτισμένο ψηλά στον Βασιλικό του θρόνο το Σώσινο συνεχίζει ως σήμερα να αγκαλιάζει τις ψυχές των πιστών του. Αιώνες τώρα οι Πογδοριανίτες γιορτάζουν το μοναστήρι με πλήθος εκδηλώσεων τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, όπως έμαθαν από τους γονείς και τους παππούδες τους. Αιώνες τώρα τραγουδούν με το Δώριο τρόπο των αρχαίων Ελλήνων και των επιρροών της Βυζαντινής Μουσικής, το πολυφωνικό τραγούδι.

Από το 2007 ξεκίνησε η ανακατασκευή του μοναστηριού.

 Ανεβαίνοντας το βουνό Κασιδιάρης, πολύ πάνω από τον συνοικισμό της Παϊδονιάς, βρίσκεται η Παλιογκρίμπιανη. Από τους αρχαιότερους οικισμούς, που αναφέρεται σε μεσαιωνικά και παλιότερα κείμενα ως Βριβία, Βρεβία ή Βρίμπιανη. Ο Αραβαντινός τοποθετούσε εδώ την γνωστή αρχαία ηπειρωτική πόλη Τράμπυα.

Σύμφωνα με τον κ. Λαμπρίδη «το κάστρο της Παλιογκρίμπιανης πάνω σε λόφο, Καστρί λεγόμενο, όπου και χνάρια αρχαίου οικισμού και τοιαύτα Βυζαντιακού ισχύν και πολυανθρωπία μαρτυρούντα». Κοντά του, κάτω από τον μεγάλο βράχο, το εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής. Στο σημείο αυτό σε υψόμετρο 1.100 μέτρα, μέσα σε εσοχή του μεγάλου βράχου πριν από πολλά χρόνια κάποιος ντόπιος έπειτα από όνειρο βρήκε την πολύτιμη εικόνα της Παναγίας της επονομαζόμενης Σπηλιώτισσας.

Η Παναγία η Σπηλιώτισσα είναι θαυματουργή και πολλοί προσκυνητές από δω αλλά κι από τις γειτονικές επαρχίες συρρέουν να την προσκυνήσουν χρόνια τώρα. Από τις διηγήσεις των ντόπιων έχει κάνει πολλά θαύματα και έχουν γίνει πολλές έντυπες αναφορές γι αυτήν.

Το έθιμο θέλει, την Παρασκευή μετά το Πάσχα μια γυναίκα να μεταφέρει την εικόνα ξυπόλητη από την κεντρική εκκλησία της Νέας Γκρίμπιανης, (ή όπως λέγεται σήμερα Αρετής) ως την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, στην φυσική της θέση. Από εκεί άλλες γυναίκες μεταφέρουν την εικόνα μετά από πεζοπορία, στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου που ήταν η κεντρική εκκλησία της ακατοίκητης πλέον Παλιογκρίμπινης. Εκεί γίνεται και το πανηγύρι με κάθε χρόνο πάνω από 150 χρόνια τώρα, στο οποίο παλιά έπαιρναν μέρος οι ξένοι και από τους χωριανούς ένας από κάθε σπίτι. Μετά το γεύμα ακολουθεί περιφορά δίσκου της Εκκλησίας με την εικόνα της Παναγίας μπροστά συνοδεία λαϊκών οργάνων και στην συνέχεια στήνεται χορός που παλαιά ήταν εφτάδιπλος και βάσταγε ως το βράδυ.

Το παλαιό χωριό Μαυρονόρος είναι χτισμένο στο όρος Κασιδιάρη. Μπροστά και κάτω χαμηλά ο κάμπος του Άνω Καλαμά και πέρα στο βάθος οι πηγές του ποταμού Καλαμά. Απέναντι ο Παρακάλαμος, η Χρυσόρραχη, η Βελά και ο λόφος του Σώσινου. Η ονομασία του χωριού προϋπήρχε. Μαυρονόρος το είχαν ονομάσει επειδή κανένα άλλο χωριό δεν μαυρίζει όταν συννεφιάζει όσο αυτό.

Το 1866 όταν οι κάτοικοι της Γλούστας Θεσπρωτίας (σημερινό Κεφαλοχώρι) και των γύρω συνοικισμών (Γαρδίκι, Βορτόπια και Τζιουμπουκάτικα) δεν υπέκυψαν στους τούρκους αγάδες του Φιλιατιού, εγκατέλειψαν τον τόπο τους και εγκαταστάθηκαν στο Μαυρονόρος. Γνωστό και το δίστιχο: «Δε ζούν οι αετοί μεσ΄ το κλουβί κι ούτε οι Πανωχωρίτες στη σκλαβιά στη φυλακή».

Η εγκατάσταση των νέων κατοίκων στο συγκεκριμένο μέρος, που την εποχή εκείνη ήταν Ιμλιάκ (Δημόσιο κτήμα), έγινε με αυτοκρατορικό θέσπισμα (έγκριση). Πριν από τους Μαυρονορίτες τον τόπο τον κατοίκησαν Βούλγαροι, εγκατεστημένοι από τον Αλή Πασά οι οποίοι έφυγαν για τον τόπο τους το 1820 μόλις έμαθαν ότι τα σουλτανικά στρατεύματα απέκλεισαν τον παραπάνω. Τότε τα κτήματα έμειναν του τούρκικου δημοσίου. Υπάρχουν μάλιστα πηγές που μαρτυρούν πως για να εγκατασταθούν οι βούλγαροι ο Αλή πασάς σήκωσε τις χριστιανικές οικογένειες.

Το 1886 είκοσι χρόνια μετά την εγκατάσταση των Μαυρονοριτών το κτήμα αυτό το έδωσε ο σουλτάνος στον Αρχιστράτηγο των τούρκικων δυνάμεων στον Εγιούπ Πασά που σύντριψε τις σερβικές δυνάμεις στο Αλεξίναρ της Γιουγκοσλαβίας, περικόπτοντάς το από την περιουσία της Βαλιδέ Σουλτάνας (βασιλομήτορος).

Πρώτη δουλειά των ξεριζωμένων από την Γλούστα ήταν να φτιάξουν την εκκλησία του προστάτη τους Αϊ Γιώργη. Χτίσανε τον Άγιο Γεώργιο, βασιλικού ρυθμού, πάνω στα χαλάσματα Εκκλησίας που είχαν χτίσει οι βούλγαροι και είχε πέσει. Ο ηγούμενος της Ιεράς Μονής Σωσίνου έστειλε την εικόνα του Αγίου Γεωργίου για να στολίσουν οι Μαυρονορίτες την Εκκλησία τους. Δυστυχώς όμως και η εκκλησία αυτή καταπλακώθηκε από κατολίσθηση. Αργότερα δίπλα στα ερείπια χτίσθηκε καινούριο εκκλησάκι.

Το πανηγύρι γινόταν τις 20 Μαΐου του Αγίου Νικολάου και γιορτάζονταν η ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου Νικολάου. Απ΄ όλα τα γύρω χωριά εκείνη την μέρα έρχονταν στο Μαυρονόρος να γλεντήσουν.

Το 1912 το χωριό κάηκε από τους τούρκους. Οι Μαυρονορίτες ξανάφτιαξαν για μια ακόμη φορά το χωριό τους και μια τρίτη ακόμη μετά από πενήντα χρόνια (1960-1965) στη θέση του Αγίου Νικολάου που είναι σήμερα.

Όλα σχεδόν τα κτίσματά του ήταν διώροφα. Τα αλώνια του βρίσκονται παρατεταγμένα ανατολικά, σε υψόμετρο 912 μ. στην άκρη του οικισμού, απ’ όπου υπάρχει οπτική εικόνα της μεγαλύτερης έκτασης της γύρω περιοχής. Το σημείο του παλαιού υδραγωγείου και της βρύσης είναι επίσης ένα από τα χαρακτηριστικότερα σημεία του χωριού. Εκτός του σημαντικού ρόλου της υδροδότησης του οικισμού, αποτελούσε ταυτόχρονα και σημείο συνάντησης.

Σήμερα το παλαιό Μαυρονόρος είναι ένας οικισμός που δεν κατοικείται μετά την ίδρυση του νέου οικισμού, έχει διατηρήσει όμως ανέπαφη την παραδοσιακή εικόνα του χωρίς νέες παρεμβάσεις, παρά τη φθορά των κτισμάτων του. Για το λόγο αυτό πολλοί τουρίστες από όλη την Ελλάδα καθώς και πανεπιστημιακά ιδρύματα επισκέπτονται κάθε χρόνο τον οικισμό, ως χαρακτηριστικό δείγμα παραδοσιακού οικισμού.

Μεταξύ των χωριών Ριαχόβου- Καταρράκτη- Λιθίνου, αναπτύσσεται ένα απότομο φαράγγι μήκους περίπου 9 χιλιομέτρων και βάθος που ξεπερνά τα 250μ. Στην αρχή της χαράδρας, βόρεια του χωριού Καταρράκτης, ο ποταμός Καλαμάς δημιουργεί αλλεπάλληλους καταρράκτες με τον μεγαλύτερο να φτάνει το βάθος των 30μ. Στην συνέχεια της διαδρομής του ποταμού αναπτύσσεται μικρότερος καταρράκτης μετά την πεζογέφυρα και προς το μέσο, η κοίτη στενεύει πολύ μέχρις ότου το νερό χάνεται και διέρχεται υπόγεια. Ο χώρος είναι απροσπέλαστος.

Η κατά μήκος κλίση της κοίτης, η οποία στενεύει και ξανανοίγει δημιουργεί με την τριβή του νερού μεγάλο φύσημα που μεταφέρεται στα υψηλότερα. Το τοπίο είναι εντυπωσιακό με τα απότομα βράχια να απλώνονται παντού και το νερό να κατακρεμνίζεται κάτω από 30μ. περίπου. Οι βραχώδης κατακόρυφες εξάρσεις της χαράδρας, καλυμμένες με πυκνή βλάστηση αποτελούν ένα σημαντικό αισθητικό στοιχείο της περιοχής καθώς και ενδείκνυται για σπάνια είδη ορνιθοπανίδας. Η βοή του ποταμού που κυλάει στο στένωμα χαμηλά στην χαράδρα μέσα σε υδροχαρή βλάστηση εντείνει το δέος και τον θαυμασμό για το φυσικό τοπίο.

Πρόκειται για τον δεύτερο σε μήκος ποταμό της Ηπείρου, αφού από τις πηγές του ως την θάλασσα διανύει μια απόσταση 96 χιλιομέτρων. Ονομάζεται ακόμη και σήμερα με τα δύο του ονόματα. Το αρχαίο Θύαμις και το σύγχρονο Καλαμάς. Το αρχαίο όνομα Θύαμις προέρχεται από την λέξη «Θύω» η οποία σημαίνει «κινούμαι άγρια». Και πράγματι τα νερά του Θύαμη κινούνται άγρια.

Ο Καλαμάς αποτελεί σημαντικό τμήμα της αλυσίδας των υγροτόπων της Δυτικής Ελλάδας. Κύριο χαρακτηριστικό του ποταμού είναι οι εύφορες ημιορεινές κοιλάδες με τις πολλές λοφοσειρές, οι υδάτινες λεκάνες, οι στενές βραχώδεις πλαγιές που καλύπτονται από πυκνή βλάστηση, τα προσχωγεννή εδάφη με παρόχθια βλάστηση, αλλά και οι εκβολές του στην θάλασσα, οι οποίες δημιουργούν προσχώσεις και μικρές νησίδες.

Ο Καλαμάς αναπτύσσεται στο Β.Δ. τμήμα της χώρας μας, στους νομούς Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας. Πηγάζει από το Β.Δ. άκρο του Νομού Ιωαννίνων και καταλήγει στο Ιόνιο Πέλαγος. Έχει μήκος 115χ.μ., λεκάνη απορροής 1.831τ.χμ., μέγιστη παροχή 74 κυβικά μέτρα ανά δευτερόλεπτο και αποχετεύει τη λεκάνη που σχηματίζεται ανάμεσα στα όρη Κασιδιάρης και Μιτσικέλι.

Εκτείνεται από τις πηγές του Γορμού βόρεια, έως τα στενά της Βροσίνας νότια, περνά στο Νομό Θεσπρωτίας και καταλήγει στο Ιόνιο Πέλαγος. Κατά μήκος του ποταμού βρίσκεται η κοιλάδα του Άνω Καλαμά, τα υψίπεδα της Ζίτσας και τα όρη Κουρέντων (υψόμετρο 1.172μ.) ανατολικά, ενώ στα δυτικά αναπτύσσονται ο Κασιδιάρης (υψόμετρο 1.329μ.) και τα όρη της Παραμυθιάς (υψόμετρο 1.657μ.). Κύριο στοιχείο της περιοχής είναι ο μεγάλος αριθμός χαμηλών λόφων, υψιπέδων και κάμπων με πολλά ρέματα να δημιουργούν ένα ξεχωριστό σύμπλεγμα.

Οι κύριες πηγές του βρίσκονται στο όρος Νεμέρτσικα απ΄ όπου πηγάζει ο ποταμός Γορμός που κυλά με Νότια κατεύθυνση, ώσπου συναντά στο ύψος του κάμπου του Παρακαλάμου τα νερά του ποταμού Νεζερού Δυτικά και των πηγών Δολιανών, Λιμπούσδα, Καλπακίου και Βελλάς Ανατολικά.

Το ξεχωριστό αυτό υδάτινο οικοσύστημα αποτελείται από σπουδαίους βιότοπους βαλκανικών ενδημικών ειδών, που σε συνδυασμό με την ύπαρξη σημαντικών αρχαιολογικών και ιστορικών χώρων, προσδίδουν στην περιοχή σημαντική σπουδαιότητα. Η περιοχή των στενών του ποταμού, έκτασης 1.867 εκταρίων και οι εκβολές του έκτασης 8.481 εκταρίων, έχουν χαρακτηριστεί Περιοχή Προστασίας της Φύσης.